ՀԱՄԵՍՏ, ԲԱՅՑ Ո՛Չ ՆՈՒԱՍՏ
-Խօսքի անկում, տխո՛ւր երեւոյթ, հետեւանք ժողովրդի այն վատառողջ հոգեվիճակի, որ կոչւում է պարտուողականութիւն:
Արդեօք չե՞ս զգում, թէ ինչպէս շնչահեղձ է լինում հայ խօսքը Հայաստանից դուրս:Ամէն բանից առաջ պակասում է խանդն ստեղծագործ-բեղմնաւորիչը մտքի, սրտի: Տարագրի պէս խղճալի է եւ հայ խօսքն այսօր:
-Համեստ լինենք, բարեկա՛մ, պատշաճ է, որ օրուայ հայ խօսքը, Հայաստանում թէ մեզ մօտ` սփիւռքում, համապատասխանի ներկայ Հայրենիքի սահմաններին:
Մի ափ, որի հիւսիսն ու հարաւը, գիտես, շօշափել կարելի է անգամ անզէն աչքով:
_Համեստ, այո՛, սակայն, եթէ դա նշանակում է լինել նուաստ, նուաստամիտ, ես վճռաբար մերժում եմ նման համեստութիւնը: Հայաստանն առնուած օրուայ իր հորիզոնով, ո՛չ, ո՛չ, Հայաստանը բազմիցս աւելին է քան իր աշխարհագրական սահմանները: Արդեօք չգիտե՞ս, որ հայրենիքներ կան, որոնց քաղաքական ու հոգեւոր սահմանները չեն համընկնում. ասենք` յունական, հրէական հայրենիքները: Ինչ վերաբերում է հայոց հայրենիքին, նրա հոգեւոր եւ աշխարհագրական տարողութիւնները իրար համեմատում են ճիշտ այնպէս, ինչպէս Արարատն ու Արարատեան դաշտում ընկած մի համեստ բլուր: Օրուայ մեր հայրենիքը- եթէ ներելի է այսպէս ասել` խտացուած էութիւն է:
-Չեմ հասկանում քեզ:
-Ուրեմն, լսի՛ր, որ հասկանաս:
Պատմական վայրեր կան, որոնք անցնելով օտարի ձեռքը` չեն օտարանում, չեն դադարում մնալ մերը, եթէ նրանց վրայով դարեր ու դարեր անցած լինեն. օրինակ` Արարատը, Անին, Տարօն աշխարհը - ծնող հայոց մտքի եւ սրտի հանճարների, եւ ...
- Այս տեսակէտով առնուած, ինչ խօսք, մեծ է հայոց հայրենիքը:
- Նա, բարեկա՛մ, մեծ էլ կը մնայ յաւերժ, աշխարհագրական ինչ սահմաններ էլ որ ունենայ: Տրդատ ու Տիգրան Մեծ, Սահակ եւ Մեսրոպ, հրաշունչ Մամիկոնեաններ ու շինարար Բագրատունիներ, Բիւզանդական գահը զարդարող Չմշկիկներ. ապա` նրանց բանակների մէջ, ըստ Գելցերի` տաղանդ ու ընդունակութիւն մտցնող հայազգի զօրավարներ. ապա` Նարեկացի ու Քուչակ, անիական հիասքանչ ճարտարապետութիւն, որի- ըստ արեւմտեան գիտութեան` խիստ ազդեցութեան տակ են ծնուել եւ զարգացել եւրոպական զոյգ ոճերը` ռոմանականն ու գոթականը. ապա` 9-րդ դարի հայ մտքի շլացուցիչ փայլատակումը` պաւղիկեան ուսմունքը, եւ, ի վերջոյ, հայկական բազմահազար ձեռագրերը, որոնցով պիտի հպարտանային աշխարհի մեծագոյն պետութեանց մայրաքաղաքները- այս բոլորը երկնող ժողովրդի հայրենիքը չի կարող յաչս մարդկութեան մեծ չհամարուել, բաւական է, այսինքն լինի ինքնաճանաչ եւ ինքնայարգ:
- Այս տեսանկիւնից դիտելով, ես էլ տեսնում եմ մեծութիւնը մեր հայրենիքի եւ բաժանում արժէքաւորումդ ամբողջապէս:
- Ուրա՛խ եմ: Եզրակացնենք: Մեր հայրենիքի եւ ժողովրդի մեծութիւնը պետք է չափել ո՛չ թե Հայաստանի օրուայ անձուկ սահմաններով, այլ` հայ մտքի ու արուեստի ազդեցութեան հորիզոններով: Պատմականօրէն առնուած` մե՛րն է այն ամենը, որ հայը տուել է աշխարհին: Մեր ստեղծածը պատմութեան ո՛ր դարում էլ ու Երկրագնդի ո՛ր կէտի վրայ էլ լինի` կը մնայ սեփականութիւնը հայ ոգու: Մենք մեր արդար բաժինը ունենք որոշ ժողովուրդների փառքի մէջ, օրինակ` իրանական, բիւզանդական, արաբական եւ այլն: Հայ մտքի եւ բազկի գործերը Հայաստանից դուրս` կը մնան իբրեւ հոգեւոր գաղութներ: Այո՛, մարդկային սփիւռքից զատ` մենք ունենք նաեւ մեր ստեղծած արժէքների սփիւռքը:
Միայն նման գիտակցութեամբ եւ ինքնազգացողութեամբ կարելի է չէզոքացնել ապահայացուցիչ-ապազգայնացուցիչ ազդեցութիւնը մեզ սպառնացող օտար միջավայրերի:
- Արդա՛ր ես, բարեկա՛մ: Այժմ ես հասկանում եմ քեզ. այո՛: Հայաստանից դուրս հայօրէն չկորելու համար, հայը պիտի զրահուի պահանջածդ գիտակցութեամբ: Եւ, ինչո՞ւ վհատել, դառնո՛ւմ է աշխարհը...
